سید حمزه صالحی؛ سرویس سیاست خارجی انتخاب: آسیای مرکزی به عنوان یکی از مناطق کلیدی جهان از نظر جغرافیایی، تاریخی و فرهنگی، همواره در مرکز توجه قدرت‌های منطقه‌ای و جهانی بوده است. برای ایران، آسیای مرکزی نه تنها به دلیل اشتراکات زبانی، تاریخی و تمدنی اهمیت دارد، بلکه باید به عنوان یک منطقه استراتژیک با فرصت‌های بی‌شمار اقتصادی و سیاسی، جایگاه ویژه‌ای در سیاست خارجی کشور پیدا کند. با این حال ایران در چند دهه گذشته به سبب تسلط نگاه ایدئولوژیک بر سیاست خارجی کشور عمده توجه خود را به منطقه خاورمیانه عربی متمرکز کرده است و متناسب با ظرفیت‌های موجود در این منطقه به آسیای مرکزی نگاه نداشته است. این در حالی است که فرصت‌های نهفته بسیاری در این منطقه برای ایران وجود دارد که بهره‌برداری از آنها نیازمند یک نگاه تمدنی و اقتصادی و غیرایدئولوژیک به آن است. در صورت برنامه‌ریزی درست حضور هدفمند در این منطقه می‌تواند آورده‌های بسیار زیادی به دنبال داشته باشد وزمینه جدیدی برای تقویت قدرت منطقه‌ای کشور در ابعاد اقتصادی و تجاری ایجاد کند. همچنین می‌تواند از فرسایش منزلت ژئوپلیتیک کشور که توسط کریدور‌های بین‌المللی در حال دور زده شدن است تا حد زیادی جلوگیری کند.
تحولات اخیر منطقه خاورمیانه از جمله سقوط دولت بشار اسد در کنار تشدید فشار‌های اقتصادی و تحریم‌های بین‌المللی، ضرورت تمرکز ایران بر این منطقه را دوچندان کرده است. آنچنان که به نظر می‌رسد ضرورت نگاه به این منطقه به عنوان یکی از کانون سنتی نفوذ تاریخی و تمدنی و فرهنگی ایران در سطح کلان کشور هم بیشتر از قبل مورد توجه قرار گرفته است. سفر مسعود پزشکیان رئیس‌جمهور ایران به تاجیکستان به عنوان اولین سفر او به آسیای مرکزی بود که با استقبال گرم مقامات تاجیکستان رو‌به‌رو شد. به‌طوری که چنین استقبالی از رئیس‌جمهور ایران در تاجیکستان در طول سه دهه گذشته بی‌سابقه بوده است. همانطور که طرفین در این سفر اظهار داشتند این سفر آغاز مرحله‌ای جدید در توسعه روابط دو کشور بود؛ زیرا در این سفر یک هیئت مهم اقتصادی از بخش خصوصی و کارآفرینان رئیس‌جمهور ایران را همراهی می‌کردند که با همتایان تاجیکستانی خود یک همایس برگزار کردند و طی آن ۱۳ طرح جدید همکاری با ارزش ۴۵۰ میلیون دلار به امضا رساندند.
همچنین در مجموع بیش از ۲۰ تفاهم‌نامه همکاری بین دو کشور امضا شد که بستر بسیاری برای همکاری‌های اقتصادی و فرهنگی ایجاد خواهند کرد. امید می‌رود با توسعه روابط گردشگری ضمن ارتقا مناسبات فرهنگی و ارتباطات بین مردم دو کشور همانطور که وزیر فرهنگ ایران گفته است هویت فرهنگی و تاریخی دو کشور به هویت اقتصادی پیوند زده شود. گفته می‌شود حجم مبادلات دو کشور در سال ۲۰۲۴ حدود ۳۵۰ میلیون دلار بوده است که پزشکیان عبور حجم مبادلات را از مرز نیم میلیارد دلار به راحتی قابل حصول دانسته است و طرفین انتظار دارند در ادامه آن را به یک میلیادر دلار در سال ارتفا دهند.
واقعیت ابن است سفر بسیار مهم دکتر پزشکیان به تاجیکستان را باید نشانه‌ای از تغییر رویکرد ذو کشور به روابط دو جانبه و نزدیکی دیدگاه‌ها دانست؛ زیرا در شرایط جدید جهانی و منطقه‌ای ایران و تاجیکستان دریافته‌اند که نباید از فرصت‌های عمیق تمدنی، تاریخی و هویتی که دو کشور را به هم پیوند می‌دهد غفلت کنند. هم‌اکنون که دو کشور به اهمیت روابط دو جانبه بیش‌ازپیش واقف گشته‌اند، فرصت‌های بسیار خوبی برای تقویت روابط دو کشور و گسترش نفود اقتصادی و احیای نفوذ تمدنی ایران در منطقه فراهم شده است که تهران نباید آن را از دست بدهد. ایران و تاجیکستان با توجه به شرایط جدید منطقه‌ای که در حال بلوک بندی‌های هویتی است هرگز نباید به مانند گذشته روابط پرنوسانی داشته باشند؛ بلکه باید با تکیه و تقویت دستاودر‌های این سفر روابط خود را در بالاترین و نزدیکترین سطح حفظ کنند. یکی از مهم‌ترین ابزار‌های حفظ و تقویت سطح بالای مناسبات بین دو کشور ایجاد یک نگاه اقتصادی و تمدنی و دوری از نگاه ایدلوژیک است. جدا از کشور تاجیکستان که می‌تواند قلب تپنده احیای نفوذ تمدن ایرانی در آسیای مرکزی باشد کشور‌های دیگر مانند ازبکستان با جمعیت بالای فارسی زبان که در تمام نقاط آن هویت و تمدن ایرانی نمایان است، می‌تواند هدف ایران برای گسترش و تقویت مناسبات با آسیای مرکزی باشد.
آسیای مرکزی به طور کلی برای ایران دارای اهمیت راهبردی است که در ادامه به آنها اشاره می‌شود.
۱- موقعیت استراتژیک جغرافیایی: آسیای مرکزی به دلیل قرار گرفتن در مسیر اتصال اروپا، چین و روسیه، منطقه‌ای کلیدی برای تجارت و انتقال انرژی است. این منطقه همچنین دسترسی ایران را به بازار‌های جدید و فرصت‌های ترانزیتی فراهم می‌کند. توسعه کریدور‌های ترانزیتی شمال- جنوب و شرق- غرب می‌تواند جایگاه ایران را به عنوان پل ارتباطی بین آسیا و اروپا بسیار تقویت کند.
۲- منابع طبیعی غنی: کشور‌های آسیای مرکزی دارای ذخایر عظیمی از نفت، گاز، اورانیوم و دیگر منابع معدنی هستند. ایران می‌تواند با ایجاد مشارکت‌های اقتصادی و سرمایه‌گذاری در این حوزه‌ها، به تأمین انرژی و مواد اولیه مورد نیاز خود بپردازد. همچنین، دسترسی به این منابع می‌تواند توان رقابتی ایران در بازار‌های جهانی را افزایش دهد.
۳- محور تاریخی و تمدنی: همانطور که اشاره شد ایران و کشور‌های آسیای مرکزی، به ویژه تاجیکستان و ازبکستان، دارای پیوند‌های تاریخی و فرهنگی عمیقی هستند که در شعر، زبان و هنر مشترک نمود یافته است. این اشتراکات می‌توانند پایه‌ای برای تقویت همکاری‌های دو و چندجانبه باشند.
۴- امکان بهره‌برداری از معادلات بین‌المللی برای ایران: همانطور که اشاره شد آسیای مرکزی به دلیل نزدیکی به چین، روسیه و افغانستان، نقشی کلیدی در معادلات ژئوپلیتیکی دارد. همچنین با توجه به تلاش و تمایل اروپا برای حضور در این منطقه و نیز نقش طبیعی آمریکا به عنوان ابرقدرت جهانی. حضور مناسب و برنامه‌ریزی شده ایران که مبتنی بر نگاه اقتصادی و تمدنی باشد می‌تواند فرصتی فراهم کند تا کشور بتواند از این موقعیت برای تقویت جایگاه خود در معادلات بین‌المللی بهره‌برداری کند.
برای افزایش نفوذ ایران در حوزه تمدنی ایران می‌تواند ارتباطات زبانی و فرهنگی را گسترش دهد؛ زیرا فارسی به عنوان زبان مشترک میان ایران و تاجیکستان، بستری مناسب برای تقویت تعاملات فرهنگی است. ایران می‌تواند با حمایت از مراکز فرهنگی و ادبی در تاجیکستان و ازبکستان، تأثیر خود را در حفظ و ترویج هویت فرهنگی مشترک افزایش دهد. برگزاری کنفرانس‌های علمی و فرهنگی و انتشار کتب و مقالات مشترک از جمله راهکار‌های عملی در این زمینه است. استفاده از رسانه‌های جمعی، برنامه‌های تلویزیونی و پروژه‌های فرهنگی می‌تواند تصویر مثبتی از ایران در این کشور‌ها ارائه دهد. به عنوان مثال، تولید برنامه‌های مستند درباره تاریخ و فرهنگ مشترک ایران و آسیای مرکزی می‌تواند به افزایش شناخت و تعامل میان مردم دو منطقه کمک کند. گسترش همکاری‌های علمی و دانشگاهی از طریق ایجاد بورسیه‌های تحصیلی، تبادل استاد و دانشجو و تأسیس دانشگاه‌های مشترک، می‌تواند نقش مهمی در تقویت روابط ایران و کشور‌های آسیای مرکزی ایفا کند.
قابل ذکر است که فرصت‌های اقتصادی که برای نفوذ ایران در این منطقه وجود دارد شامل مواردی از جمله دز حوزه انرژی است. ایران می‌تواند با توسعه همکاری‌های انرژی، از منابع گازی و نفتی آسیای مرکزی بهره‌برداری کند و به عنوان یک مسیر ترانزیت انرژی، درآمدزایی داشته باشد. از سوی دیگر، همکاری در زمینه تکنولوژی‌های مرتبط با انرژی‌های‌تجدیدپذیر می‌تواند زمینه‌ساز همکاری‌های جدیدی باشد. همچنین توسعه تجارت و سرمایه‌گذاری به گسترش مناسبات و نفوذ ایران در منطقه کمک خواهد کرد؛ زیرا ایجاد زیرساخت‌های تجاری، از جمله خطوط ریلی و جاده‌ای، امکان تجارت میان ایران و آسیای مرکزی را تسهیل می‌کند. علاوه بر این، ایران می‌تواند در زمینه صنایع کشاورزی، معدنی و گردشگری در این کشور‌ها سرمایه‌گذاری کند. به عنوان مثال، تاجیکستان و ازبکستان به دلیل موقعیت جغرافیایی مناسب، بازار‌هایی مستعد برای محصولات کشاورزی و صنعتی ایران هستند. یکی دیگر از مهم‌ترین مزیت‌های آسیای مرکزی برای ایران بازار مصرف این منطقه است؛ زیرا جمعیت جوان و رو به رشد آسیای مرکزی، بازار مناسبی برای کالا‌ها و خدمات ایرانی فراهم خواهد کرد. صادرات محصولات غذایی، دارویی و صنعتی می‌تواند به تقویت اقتصاد کشور کمک کند. همچنین، توسعه تجارت الکترونیک و ایجاد پلتفرم‌های آنلاین مشترک می‌تواند نقش مهمی در گسترش روابط اقتصادی ایفا کند و اینکه قرارگیری ایران در مسیر کریدور‌های تجاری آسیای مرکزی، امکان درآمدزایی از طریق ترانزیت کالا و خدمات را فراهم می‌کند. توسعه بنادر، خطوط ریلی و جاده‌ای می‌تواند نقش ایران را به عنوان یک هاب منطقه‌ای تقویت کند.
وقتی ایران بتواند حضور خود را بر مبنای نفوذ اقتصادی و تمدنی برنامه‌ریزی کند خود به خود فرصت‌های سیاسی و دیپلماتیک هم برای ایران فراهم خواهد شد. از جمله اینکه باعث تقویت جایگاه ایران در سازمان‌های منطقه‌ای خواهد شد. برای مثال حضور فعال در سازمان‌هایی مانند سازمان همکاری شانگهای و اکو و تقویت روابط با کشور‌های آسیای مرکزی، می‌تواند جایگاه ایران را در سیاست‌های منطقه‌ای ارتقا دهد. عضویت دائم ایران در سازمان همکاری شانگهای، فرصتی ارزشمند برای گسترش تعاملات سیاسی و اقتصادی است. همچنین همکاری با کشور‌های آسیای مرکزی در مقابله با تروریسم، قاچاق مواد مخدر و سایر چالش‌های امنیتی می‌تواند به تقویت امنیت منطقه‌ای کمک کند. ایران می‌تواند با ارائه راهکار‌های مشترک، نقش مؤثری در مدیریت این بحران‌ها ایفا کند. در حوزه سیاست خارجی هم می‌تواند باعث ایجاد تعادل در روابط خارجی کشور شود؛ زیرا با توجه به فشار‌های غرب و شرایط منطقه‌ای، گسترش روابط ایران با آسیای مرکزی می‌تواند تعادل را در سیاست منطقه‌ای ایران ایجاد کند و ضمن کاهش وابستگی ایران به سایر قدرت‌ها زمینه را برای یک سیاست خارجی متوازن‌تر فراهم کند؛ و اینکه نزدیکی آسیای مرکزی به افغانستان، اهمیت ویژه‌ای به همکاری ایران با این منطقه می‌بخشد. ایران می‌تواند از این فرصت برای ایجاد ثبات در افغانستان و تقویت امنیت منطقه بهره‌برداری کند.
با این حال حضور و تقویت ایران در آسیای مرکزی دارای چالش‌هایی خواهد بود که ضمت اشاره به چالش‌ها راهکار‌هایی برای غلیه بر آنها هم به صورت موردی ارائه می‌شود:
چالش‌ها
۱- با توجه به حضور گسترده چین و روسیه ایران باید حضور خود را به گونه‌ای تنظیم کند منجر با تقابل با این کشور‌ها نشود.
۲- کمبود زیرساخت‌های حمل و نقل و ارتباطی مناسب.
۳- تفاوت‌های سیاسی و اقتصادی میان کشور‌های آسیای مرکزی که پیچیدگی حضور ایران را بیشتر می‌کند.
۴- تحریم‌های بین‌المللی علیه ایران و تأثیر آن بر تعاملات منطقه‌ای.
راهکار‌ها
۱- تلاش برای رفع تحریم‌ها و افزایش توان اقتصادی و قدرت اثرگذاری بین‌المللی و منطقه‌ای خود.
۲- سرمایه‌گذاری در توسعه زیرساخت‌های حمل و نقل و ترانزیت.
۳- گسترش تعاملات دیپلماتیک و فرهنگی با تمرکز بر نقاط اشتراک.
۴- استفاده از ظرفیت‌های بخش خصوصی برای حضور در بازار‌های آسیای مرکزی.
۵- تقویت حضور ایران در سازمان‌های منطقه‌ای و بین‌المللی.
در پایان باید گفت آسیای مرکزی با توجه به اشتراکات فرهنگی، زبانی و تمدنی، و همچنین فرصت‌های اقتصادی و سیاسی، می‌تواند نقش مهمی در سیاست خارجی ایران ایفا کند. تمرکز بر این منطقه نه تنها به تقویت جایگاه ایران در عرصه بین‌المللی کمک می‌کند، بلکه زمینه‌ساز توسعه اقتصادی و فرهنگی کشور نیز خواهد بود. بهره‌گیری از ظرفیت‌های موجود در تاجیکستان و ازبکستان به عنوان محور‌های تمدنی و اقتصادی، می‌تواند نقطه شروعی برای تقویت روابط ایران با کل منطقه آسیای مرکزی باشد. ایران با رویکردی جامع و برنامه‌ریزی استراتژیک می‌تواند از ظرفیت‌های این منطقه به بهترین نحو بهره‌برداری کند و نقش خود را در معادلات منطقه‌ای و جهانی ارتقا دهد.
رئیس‌جمهور با بیان اینکه برای حل مشکل روادید جهت تردد اتباع دو کشور نیز، در راستای تسهیل و رفع مشکلات توافقات لازم حاصل شده است، در واکنش به تشویق حاضران گفت: اینها وظیفه ماست و نیازی به تشویق ندارد.
